Vai trò của di truyền và học tập trong sự hình thành chuyên gia

Vì chuyên gia được đánh giá cao trong xã hội nên việc đào tạo chuyên gia luôn là trăn trở trong giáo dục và đào tạo. Việc tìm hiểu con đường trở nên chuyên gia luôn thu hút nhiều nghiên cứu. Nhà bác học người Anh, Francis Galton (1869 – 1911), là người đầu tiên tìm hiểu một cách nghiêm túc để trả lời cho những câu hỏi đó dựa vào thống kê và nghiên cứu phả hệ (2). Ông cho rằng việc đạt đến trình độ chuyên gia xuất sắc (hay thiên tài) được di truyền từ cha mẹ sang con cái. Tuy nhiên, cho đến hiện nay, trở thành chuyên gia là bẩm sinh hay qua học tập và rèn luyện là câu hỏi hóc búa vẫn còn gây nhiều tranh luận, đặc biệt trong lĩnh vực nhận thức học, tâm lý học nhận thức và giáo dục. Các trường phái khác nhau này xoay quanh hai yếu tố: di truyền và môi trường.
 

Trường phái đầu tiên cho rằng trở thành chuyên gia nhờ vào di truyền. Như đã đề cập bên trên, nhà bác học Francis Galton là cha đẻ của trường phái này. Tuy nhiên, theo Ông, việc học tập và rèn luyện là quan trọng để đạt đến trình độ cao; yếu tố di truyền quyết định giới hạn trên của mức độ xuất sắc. Gần đây, một số nghiên cứu khác củng có kết luận tương tự (3, 4), cho rằng di truyền đóng vai trò quyết định đến sự đạt được mức độ chuyên gia như trong lĩnh vực âm nhạc, chơi cờ và nghệ thuật. Nghiên cứu của các nhà khoa học từ đại học bang Michigan và đại học Texas dẫn đầu bởi giáo sư David Z. Hambrick kết luận rằng di truyền đóng vai trò quan trọng trong “thu hút” các cá nhân vào một số hoạt động nhất định ở thời gian đầu. Ngoài ra, di truyền góp phần hình thành nên một cơ thể có năng lực đặt biệt như Mozart thì có khả năng đặt biệt về cảm nhận âm thanh hay Leonardo da Vinci thì có khả năng vượt trội về tài tưởng tượng (5). Khi gặp môi trường thuận lợi như luyện tập đủ dài, nhận được sự ủng hộ của gia đình và xã hội, cá nhân có thể đạt đến trình độ cao. Yếu tố di truyền mang tính quyết định đến trình độ đạt được chứ không phải do sự luyện tập. Thậm chí nghiên cứu này còn định lượng sự ảnh hưởng của di truyền, như các khoảng 25% ảnh hưởng của di truyền liên quan đến sự luyện tập; phần còn lại thì chưa được hiểu rõ.
 

Trước đó, một số nghiên khác cho rằng học tập và rèn luyện có chủ đích có vai trò quyết định. Nhà tâm lý học hàng đầu phổ biến và theo trường phái này là K. Anders Ericsson (6). Ông cho rằng luyện tập có chủ đích là quan trọng giúp đạt đến trình độ chuyên gia vì sự tích lũy kiến thức và kỹ năng nền tảng là cần thiết trước khi đạt đến độ chuyên nghiệp. Và thời gian chuẩn bị này kéo dài và phụ thuộc vào sự hiệu quả sử dụng nguồn lực cá nhân, gia đình và xã hội. Nghiên cứu của Ericsson đúc kết rằng thời gian chuẩn bị cần thiết là 10000 giờ - trải dài trong vòng 10 năm. Và quy luật này được đưa đến công chúng một cách rộng rãi nhờ vào sách Outliers_ The Story of Success, xuất bản năm 2008, của nhà báo Malcolm Gladwell. Sách nêu một số ví dụ về sự thành công xuất sắc, trong đó đặc biệt là trường hợp của Bill Gates trong lĩnh vực phần mềm và âm nhạc của The Beatles.
 

Hai trường phái trên, mặc dù đã đưa ra một số minh chứng nghiêm túc, nhưng chưa thật sự đủ thuyết phục, gần đây nhiều nhà nghiên cứu nhấn mạnh sự tương tác phức tạp giữa di truyền và môi trường tạo nên chuyên gia xuất sắc (7). Để trở thành chuyên gia cần nhiều yếu tố tác động tổng hòa tạo nên, trong đó nhờ vào yếu tố di truyền quyết định đến năng lực của cơ thể, tạo niềm đam mê, và sau đó là sự học tập và rèn luyện có chủ đích hiệu quả trong thời gian đủ dài.
 

Đến đây, dù sau rất nhiều nghiên cứu khoa học, có thể thấy rằng chúng ta vẫn chưa có câu trả lời cuối cùng cho câu hỏi về vai trò của di truyền và môi trường trong sự hình thành kỹ năng cao, tạo ra các cá nhân xuất sắc trong xã hội. Sự phân biệt rạch ròi giữa di truyền và môi trường có vẻ chưa được phù hợp mà có thể sự tương tác của cả hai yếu tố góp phần tạo nên; trong đó di truyền đóng vai trò nền tảng dưới dạng tiềm năng và môi trường tác động với di truyền hình thành nên cá nhân xuất sắc.
 

Những nghiên cứu này đặc biệt quan trọng trong giáo dục và đào tạo, vì thực chất của giáo dục và đào tạo là tạo ra một môi trường tốt nhất để các cá nhân học tập và phát triển. Cho đến hiện nay, thế giới chưa tác động đến di truyền để tối ưu quá trình phát triển của con người (8). Vì vậy, thay đổi môi trường vẫn là yếu tố duy nhất mà chúng ta đang làm. Nếu có thể định lượng được chính xác hơn mức độ đóng góp của từng yếu tố thì việc đầu tư như thế nào cho giáo dục sẽ hiệu quả hơn và như vậy tiềm năng của mỗi con người sẽ có cơ hội phát triển đến mức cao nhất. Trong đó đặc biệt quan trọng là trả lời được câu hỏi: môi trường nào là tối ưu nhất cho từng cá nhân phát triển và để đạt đến giới hạn mà tự nhiên đã ban tặng.
 

Với các bậc phụ huynh, các nghiên cứu khuyên rằng nên giúp con cái có nhiều trải nghiệm khác nhau với hi vọng tìm ra các lĩnh vực mà chúng làm tốt và có niềm vui ở đó. Phụ huynh cũng không nên đặt quá nhiều kỳ vọng ảo tưởng với con mình – vượt quá khả năng của chúng, điều đó chỉ gây nên áp lực cho con và làm cho cha mẹ thất vọng.